CYBERPRZEMOC

Cyberprzemoc to przemoc z użyciem urządzeń elektronicznych, najczęściej telefonu bądź komputera. Zjawisko znane także z angielskiego jako cyberbullying. Kryje się za nią nękanie, dręczenie, prześladowanie w Internecie. Jej celem zawsze jest wyrządzenie mniejszej bądź większej krzywdy drugiej osobie. Cyberprzemoc to często regularne, podejmowane z premedytacją działanie wobec słabszego, który nie może lub ciężko mu się bronić i w tym podobna jest tak naprawdę do przemocy tradycyjnej.

 

Jako odpowiedzialny dostawca Internetu, postanowiliśmy zainicjować program edukacyjny dla rodziców, nauczycieli i uczniów. Program „Bezpieczeństwo w sieci” ma na celu pomoc w zwiększeniu bezpieczeństwa w sieci dla najmłodszych. Pierwszym zagadnieniem, które pragniemy Państwu przybliżyć jest bardzo powszechne w dzisiejszych czasach zjawisko: Cybeprzemoc (z ang. Cyberbullying). Zapraszamy do lektury.

 

Formy cyberprzemocy:

• agresja słowna, np. wyzywanie na czatach internetowych, zamieszczanie komentarzy na forum internetowym w celu ośmieszenia, sprawienia przykrości lub wystraszenia innej osoby
• publikowanie upokarzających, przerobionych zdjęć czy filmów
• ujawnianie sekretów
• zamieszczanie przykrych komentarzy na profilach innych osób w portalach społecznościowych
• włamania na konta mailowe lub serwisów społecznościowych i podszywanie się pod kogoś w celu zamieszczania w jego imieniu obraźliwych postów i zdjęć na profilach innych użytkowników
• szantażowanie
• wykluczanie z internetowych społeczności
• celowe ignorowanie czyjejś działalności w sieci
• nękanie wiadomościami w komunikatorze, telefonami czy SMSami (znane również pod angielską nazwą jako „flood”)

 

Gdzie można się z nią spotkać:

Akty cyberprzemocy mają najczęściej miejsce w mediach społecznościowych, w komunikatorach lub w grach online, czyli tam, gdzie nasze dzieci spędzają najwięcej czasu. Do realizacji agresywnych działań sprawcy wykorzystują także pocztę elektroniczną, czaty, strony internetowe, blogi, grupy dyskusyjne, serwisy SMS i MMS.

Kogo najczęściej dotyczy:

Internetowa przemoc to najczęściej agresja pomiędzy rówieśnikami. Sprawcy są często znajomymi z klasy lub szkoły, choć zdarza się, że agresorem może być także osoba zupełnie nieznana, spotkana np. na forum internetowym lub w grze online.

 

Skala zjawiska:

Chociaż w codziennym pędzie nie do końca zdajemy sobie z tego sprawę. Agresja w sieci jest już niemal zjawiskiem powszechnym. Ponad połowa młodych użytkowników Internetu przyznaje, że spotkała się z różnymi przejawami internetowej przemocy zarówno wobec swoich kolegów i koleżanek, jak i osób nieznajomych.

Co trzeci nastolatek takiej przemocy doświadczył osobiście – był wyzywany w Internecie, poniżany, ośmieszany lub straszony. Prawie 13% uczniów zgłaszało kradzież tożsamości i wykorzystywania ich konta e-mailowego lub profilu na portalu społecznościowym do realizacji agresywnych działań wobec innych osób.

Rodzice często całkowicie nie zdają sobie sprawy ze skali cyberprzemocy, a tym bardziej z faktu, że dotyka to Ich własnych dzieci.

Wszyscy przyzwyczailiśmy się do przemocy „tradycyjnej” wśród rówieśników. Ta jest zazwyczaj bardziej widoczna, łatwiejsza do zauważenia.

 

Cechy sprawiające, że cyberprzemoc bywa jeszcze gorsza od tradycyjnej

• DUŻY ZASIĘG
  O ile kiedyś „tradycyjna” przemoc odbywała się w stosunkowo niedużej grupie, np. w klasie, szkole lub na podwórku, przez co informacje (plotki, obmowa, pomówienia, itp.) trafiały najwyżej do kilku osób i żyły stosunkowo krótko, to cyberprzemoc ma szansę dotrzeć do ogromnej publiczności, a żywot plotki upowszechnianej za pośrednictwem Internetu może być bardzo długi.

 

• SZYBKIE ROZPOWSZECHNIANIE MATERIAŁÓW
  Akty cyberprzemocy mogą być rejestrowane, utrwalane oraz w łatwy i szybki sposób udostępniane szerokiemu gronu odbiorców, co sprawia, że dużo trudniej jest powstrzymać rozprzestrzenianie się krzywdzących materiałów. Nie bez przyczyny wzięło się powiedzenie, że „w Internecie nic nie ginie”.

 

• ANONIMOWOŚĆ OPRAWCY
  Działanie w sieci zapewnia wysoką anonimowość sprawcom przemocy. Ofiary często nie wiedzą do końca, kto wyrządza im krzywdę, a tym samym mają mniejszą możliwość obrony. Poczucie anonimowości stopniowo ośmiela sprawców, którzy spodziewając się, że nie poniosą odpowiedzialności za swoje czyny, podejmują działania, na jakie być może nie odważyliby się w sytuacji „twarzą w twarz”.

 

• NIEOGRANICZONA MOŻLIWOŚĆ NĘKANIA
  Ofiary cyberprzemocy są stale narażone na atak, niezależnie od miejsca i czasu. Dom rodzinny nie jest już miejscem, w którym można po lekcjach schować się przed agresorem.

 

• BRAK KONTROLI DOROSŁYCH
  Działania przemocowe odbywają się w przestrzeni Internetu, poza zasięgiem wzroku rodziców i nauczycieli, przez co są często bardzo trudne do zaobserwowania przez dorosłych.

 

Następstwa cyberprzemocy

Z doświadczaniem cyberprzemocy wiążą się bardzo trudne emocje. Dzieci mogą czuć się osaczone, osamotnione i bezsilne. Często żyją w przekonaniu, że nic nie da się zrobić z zaistniałą sytuacją. Uświadamiając sobie, że kompromitujące materiały mogą dotrzeć do bardzo dużej grupy osób, ogarnia je przerażenie, przeżywają poniżenie, lęk, upokorzenie, ciągnącą się w nieskończoność rozpacz i smutek. Często wstydzą się i mają poczucie winy, że nie potrafiły same sobie poradzić z zaistniałą sytuacją. W bezradności chcą „cofnąć czas”, którego przecież cofnąć się już nie da.

Długotrwałe doświadczanie przemocy wpływa na sposób myślenia o sobie i innych, co ma bezpośrednie przełożenie na relacje z otoczeniem. Ofiary przemocy częściej niż ich rówieśnicy doświadczają problemów w kontaktach z innymi ludźmi, mają zaniżone poczucie własnej wartości, zaczynają mieć kłopoty z nauką, pojawiają się u nich problemy psychologiczne, a także zdrowotne – bóle głowy, brzucha, problemy ze snem, itp. W skrajnych przypadkach u prześladowanych dzieci mogą pojawić się myśli oraz próby samobójcze.

Skutki doświadczania cyberprzemocy zostają z dziećmi na długo. Badania losów dzieci i ich drogi życiowej wskazują, że nawet w dorosłym życiu, długo po opuszczeniu szkoły, ofiary przemocy nadal zmagają się z problemami psychosomatycznymi, depresją, lękiem czy obniżonym poczuciem wartości.

Rozmowa, komunikacja, bliskość, wsparcie i oparcie dla dziecka od zawsze były oczywistymi i podstawowymi elementami dobrego wychowania. W przypadku cyberprzemocy i innych zagrożeń wynikających z korzystania z Internetu, tym bardziej warto rozmawiać z dziećmi, zanim jeszcze ich doświadczą. Trzeba uczyć je, jak poruszać się w wirtualnym świecie, aby nie narażać się na niebezpieczeństwo.

Jak zapobiegać cyberprzemocy:

 

• Wykaż się wiedzą i rozmawiaj z dzieckiem o zjawiskach, które mają miejsce w Internecie. Sprawdź, co twoje dziecko wie o cyberprzemocy i czy zna sposoby reagowania w sytuacji, gdy ktoś jest nękany w sieci.

 

• Podejdź do dziecka po partnersku i dawaj do zrozumienia, że zawsze, ale to zawsze może na Ciebie liczyć. Umów się z nim, że jeśli przydarzy się coś, co je zaniepokoi lub zdenerwuje, może do Ciebie ze wszystkim się zwrócić. Zapewnij, że jeśli ktoś dokucza mu w sieci, wystarczy, że cię o tym powiadomi, a Ty zrobisz wszystko, żeby mu pomóc.

 

• Rozmawiaj z dzieckiem o tym jak ważna jest ochrona prywatności w Internecie i postaraj się wpoić podstawowe zasady. Uświadom, jakie zagrożenia wiążą się z nadmiernym publikowaniem informacji o sobie, zamieszczaniem swoich zdjęć i filmów w sieci, dzieleniem się na portalach społecznościowych swoimi myślami i przeżywanymi uczuciami. Porozmawiajcie o tym, w jaki sposób niektórzy internauci mogą wykorzystać takie informacje.

 

• Uczul dziecko, że wszystko, co opublikuje w sieci może zostać skopiowane i rozpowszechnione niekoniecznie w taki sposób, w jaki byśmy chcieli. Jeśli zdecyduje się na publikowanie swoich zdjęć, np. na portalach społecznościowych, doradź mu, aby w statusie prywatności zaznaczyło opcję, która umożliwi oglądanie ich tylko przez znajome osoby.

 

• Ustal z dzieckiem, jakie materiały może publikować w Internecie i z kim może się komunikować.

 

• Porozmawiaj o ustawieniach prywatności w różnych serwisach, z których korzysta twoje dziecko. Zadbaj, aby tylko znajomi mieli dostęp do jego profilu.

 

• Przypomnij dziecku, aby zawsze wylogowywało się z serwisu (portalu społecznościowego, poczty, komunikatora itp.) po zakończeniu sesji. W ten sposób zabezpieczy swoje konto przed niepowołanym dostępem innych osób.

 

 

W przypadku młodszych dzieci, zainstaluj programy ochrony
rodzicielskiej i antywirusowe na sprzęcie, z którego dziecko korzysta.

Przede wszystkim interesuj się tym, co twoje dziecko robi w Internecie. Buduj wzajemne zaufanie, aby w sytuacji zagrożenia nie wahało się przyjść z tym do Ciebie!

 

Sygnały ostrzegawcze, że dziecko mogło paść ofiarą cyberprzemocy:

• Twoje dziecko zaczyna unikać szkoły, szuka wymówek, aby zostać w domu, wagaruje, choć do tej pory lubiło chodzić na lekcje.
• Unika kontaktów z kolegami/koleżankami lub przeciwnie – wdaje się w kłótnie lub bójki.
• Rezygnuje z ulubionych zajęć, hobby, które do tej pory sprawiały mu radość.
• Pojawiają się u niego zmiany nastroju i zachowania, przedłuża się obniżony nastrój.
• Jest zaniepokojone, zdenerwowane, smutne lub rozzłoszczone, szczególnie po odebraniu SmS-a, przeczytaniu wiadomości na komunikatorze, gdy korzysta z Internetu itp.
• Szybko wygasza ekran komputera lub telefonu, gdy wchodzisz do jego pokoju.
• Wycofuje się z aktywności w sieci: przestaje używać komputera, zamyka konta w mediach społecznościowych, odcina się od znajomych z sieci, przestaje publikować posty na ulubionych stronach itp.
• Bądź odwrotnie – obsesyjnie sprawdza wiadomości w telefonie, e-maile, swoje profile na portalach społecznościowych.
• Unika rozmów na temat Internetu i swojej aktywności w sieci.

 

Czy to już cyberprzemoc? Upewnij się odpowiadając sobie na kilka pytań:

• Twoje dziecko jest bezpośrednim celem ataków cyberagresora?
• Sytuacja nękania trwa długo, od jakiegoś czasu?
• Był to jednorazowy atak, czy sytuacja powtarza się regularnie?
• Zachowanie sprawcy wygląda na zaplanowane?
• Intencją sprawcy jest wyrządzenie krzywdy Twojemu dziecku lub sprawienie mu przykrości?
• Sprawca ma przewagę nad twoim dzieckiem (np. lepiej sobie radzi w sieci)?

 

Większość odpowiedzi twierdzących świadczy o tym, że masz
do czynienia z cyberprzemocą. Powinno to być sygnałem do
podjęcia działań interwencyjnych.

 

Co robić dalej?

• REAGUJ WŁAŚCIWIE

Na początek – nie wpadaj w panikę. Zachowaj spokój i zdrowy rozsądek. Dowiedz się, co dokładnie się stało.
Pamiętaj, żeby od pierwszych chwil być wsparciem dla swojego dziecka. Bez obwiniania i wytykania błędów w zachowaniu bezpieczeństwa w sieci.

• SZCZERA ROZMOWA Z DZIECKIEM

Utwierdź dziecko w przekonaniu, że dobrze zrobiło, mówiąc Ci o tym, co się stało.

Powiedz, że widzisz i rozumiesz, że mogło mu być trudno ujawnić sytuację, w której się znalazło. Powiedz, że nikt nie ma prawa go krzywdzić i nie powinno czuć się w żaden sposób winne. Zapewnij je, że zrobisz wszystko, żeby mu pomóc i wspólnie zastanowicie się, jakie podjąć dalsze kroki. Omówcie wspólnie dokładny plan działania. Zwróć szczególną uwagę na emocje i zachowanie dziecka: skrępowanie, wstyd, zażenowanie, lęk, poczucie winy, smutek, czy przerażenie.

• PORADŹ DZIECKU, JAK DALEJ POSTĘPOWAĆ

Dalsze postępowanie dziecka będzie bardzo istotne dla powstrzymania eskalacji prześladowania i zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa. Poradź przede wszystkim, żeby:

Nie utrzymywało kontaktu ze sprawcą, nie odbierało telefonów, nie pisało komentarzy w sieci, nie odpowiadało na maile.
Pokazało Ci wszelkie dowody – SMS’y, MMS’y, zdjęcia, filmy, czy maile i nie kasowało ich.

Przegadajcie możliwość zmiany danych kontaktowych w komunikatorach, zmianę adresu e-mail, numeru telefonu komórkowego itp. Zaproponuj też zmianę ustawienia komunikatora tak, żeby nikt spoza listy kontaktów nie mógł się z nim kontaktować.

• ZABEZPIECZ WSZELKIE MOŻLIWE DOWODY

Wspólnie z dzieckiem zabezpiecz wszelkie możliwe dowody cyberprzemocy. Takie jak SMS’y, MMS’y, emaile, wpisy na stronach, komentarze do zdjęć i wpisów w serwisach społecznościowych czy innych stronach, zdjęcia grafiki, treści rozmów z komunikatorów czy czatów.

 

 

Jak zarejestrować dowody cyberprzemocy?

Telefon komórkowy

• nie kasuj wiadomości.
• zapisuj wszystkie wiadomości w pamięci telefonu: zarówno tekstowe, jak i nagrane na pocztę głosową.

Komunikatory

• Niektóre serwisy pozwalają na zapisywanie rozmów. Możesz również np. skopiować rozmowę, wkleić ją do dowolnego edytora tekstu, zapisać i wydrukować.

Czat, serwis społecznościowy, strona www

• Aby zachować kopię materiału, który widzisz na ekranie, wykonaj zrzut z ekranu (wciśnij jednocześnie klawisze ctrl i print Screen), a następnie wykonaj operację „Wklej” w dokumencie (edytorze tekstu).
• Niektóre przeglądarki posiadają opcję „Wykonaj zrzut ekranu” pozwalającą zapisać kopię strony w postaci obrazu (znajdziesz ją klikając lewym przyciskiem myszy na ekranie).
• Możesz też wydrukować stronę.

E-mail

• Zapisz wiadomość na dysku swojego komputera tak, aby oprócz tekstu wiadomości widoczne były wszystkie dane (adres nadawcy, data itp.).
• Zachowanie całości wiadomości, a nie tylko samego tekstu jest bardziej pomocne, ponieważ zawiera informacje o jej pochodzeniu.
• Wydrukuj wiadomość lub prześlij ją do osoby, który zajmuje się ustaleniem okoliczności zajścia.

 

• ZGŁOŚ NARUSZENIE REGULAMINU DO ADMINISTRATORA SERWISU

Osoba poszkodowana lub świadek przemocy może zgłosić do administratora serwisu naruszenie regulaminu i zażądać interwencji – zablokowania konta agresora, usunięcia szkodliwych treści. do podjęcia takiego działania zobowiązuje administratora serwisu art. 14 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną.

Przydatne adresy:

Facebook – centrum pomocy https://pl-pl.facebook.com/help/

Google – centrum pomocy https://support.google.com/

Youtube – centrum pomocy https://support.google.com/youtube/

Twitter https://help.twitter.com/pl/rules-and-policies/twitter-rules

Instagram https://help.instagram.com/154475974694511/

 

• ROZMOWA ZE SPRAWCĄ

Jeżeli dowiesz się, kto jest prowodyrem czy sprawcą cyberprzemocy (np. kolega/koleżanka ze szkoły Twojego dziecka), porozmawiaj z nim lub jego rodzicami. Da Ci to szansę na poznanie motywów, okoliczności i na znalezienie rozwiązania konfliktu i całej sytuacji.

Dzięki współpracy ze sprawcą będzie można najszybciej usunąć z sieci szkodliwe materiały.

 

• WSPÓŁPRACA ZE SZKOŁĄ

W momencie, gdy rozmowa i współpraca ze sprawcą wyda się niewystarczająca, weź pod uwagę współpracę ze szkołą. Przedstaw wychowawcy klasy, pedagoga lub dyrekcję szkoły o tym, czego doświadcza Twoje dziecko. Wspólnie możecie wypracować działania, które pomogą rozwiązać zarówno tę sytuację, jak i podobne zdarzenia w przyszłości.

Warto zaznaczyć, że prawo oświatowe zobowiązuje szkoły do zapewnienia uczniom bezpieczeństwa i podejmowania interwencji w przypadku zagrożenia tego bezpieczeństwa.

Pamiętaj jednak, że niekiedy ujawnienie przemocy może być ostatnią rzeczą, jakiej by chciało Twoje dziecko. Dlatego najpierw uzgodnij to z Nim, żeby nie pogorszyć i tak trudnej sytuacji, w której się znalazło. Dopiero wtedy umów się na spotkanie z nauczycielem, któremu najbardziej ufa Twoje dziecko.

 

• ZGŁOSZENIE SPRAWY NA POLICJĘ

W większości przypadkach taka interwencja jest zbędna. Jednak w wyjątkowych i skrajnych okolicznościach nie pozostaje nic innego, jak poinformowanie o cyberprzemocy policji.

 

Co, jeżeli to Twoje dziecko jest sprawcą przemocy

• POROZMAWIAJ Z DZIECKIEM I DOWIEDZ SIĘ, DLACZEGO TO ROBI

Powodów może być wiele, oto niektóre z nich:

– próbuje zaimponować i zdobyć akceptację rówieśników

– chce zwrócić na siebie uwagę

– może mieć problem z ogólnym przestrzeganiem reguł społecznych

– w obawie, że samo może zostać ofiarą, przyłącza się do dręczycieli

– może próbować zemścić się na wcześniejszych prześladowcach

– może nie zdawać sobie sprawy z tego, że to co robi, jest kwalifikowane jako cyberprzemoc

– mogło opublikować krzywdzący materiał pod wpływem silnych emocji, czy impulsu

• ZAPLANUJ DALSZE DZIAŁANIE

Za cele musisz postawić sobie:

– zatrzymać spiralę przemocy

– wzbudzić w dziecku refleksję na temat swojego zachowania i zrozumienie krzywdy, jaką spowodowało

– powstrzymać przed podobnym zachowaniem w przyszłości

• JASNO WYRAŹ SWOJE OCZEKIWANIA

– zdecydowanie zakomunikuj dziecku, że nie będziesz akceptować żadnych form przemocy

– omów skutki jego postępowania i poinformuj o konsekwencjach, które zostaną wobec niego zastosowane

– zobowiąż dziecko i dopilnuj, żeby usunęło wszelkie szkodliwe materiały z sieci

– dodatkowo poradź, żeby poprosiło osoby, do których dotarł materiał, aby nie przesyłały go dalej

– nakłoń dziecko, żeby porozmawiało i przeprosiło osobę której sprawa dotyczy oraz zapewniło, że usunie krzywdzące materiały z sieci

– zapewnij dziecko, że ludzie popełniają błędy, czasem dają się ponieść emocjom i później mogą tego żałować, ale zawsze można i warto naprawić swój błąd

• MONITORUJ DALSZE ZACHOWANIE DZIECKA

W trakcie interwencji warto, abyś sprawdzał, czy dziecko realizuje ustalenia umowy i czy nie potrzebuje twojej pomocy. pamiętaj też o sile pozytywnych wzmocnień i bądź cierpliwy. Praca nad zmianą zachowania to dla dziecka trudne zadanie. Doceniaj jego wysiłki, udzielaj mu informacji zwrotnych i chwal je, jeśli widzisz, że stara się zmienić swoje postępowanie. pomagaj, jeśli nie radzi sobie z rozwiązywaniem internetowego konfliktu.

 

Gdzie możesz szukać pomocy

 

800 100 100 – TELEFON DLA RODZICÓW I NAUCZYCIELI

Bezpłatna i anonimowa pomoc telefoniczna i online dla rodziców i nauczycieli, którzy potrzebują wsparcia i informacji w zakresie przeciwdziałania przemocy, a także pomocy psychologicznej dzieciom przeżywającym kłopoty i trudności, takie jak: agresja i przemoc w szkole, cybeprzemoc i zagrożenia związane z nowymi technologiami, wykorzystanie seksualne, kontakt z substancjami psychoaktywnymi, depresja i obniżony nastrój, myśli samobójcze, zaburzenia odżywiania. Linia czynna jest od poniedziałku do piątku w godzinach

12.00–15.00. Więcej informacji znajdziesz na stronie https://800100100.pl/

 

116 111 – TELEFON ZAUFANIA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

bezpłatny i anonimowy telefon dla dzieci i młodzieży prowadzony przez fundację Dajemy Dzieciom Siłę. Telefon dostępny jest codziennie od 12.00 do 2.00 w nocy. Dzieci i młodzież mogą także zarejestrować się na stronie internetowej i napisać wiadomość do konsultantów pełniących dyżur online.
Więcej informacji znajdziesz na stronie https://116111.pl/

 

800 12 12 12 – DZIECIĘCY TELEFON ZAUFANIA RZECZNIKA PRAW DZIECKA

Bezpłatna działająca całodobowo telefoniczna linia interwencyjna dla dzieci i młodzieży. Osoby dorosłe mogą zgłaszać problemy dzieci lub rażące zaniedbania względem nich. telefon jest czynny od poniedziałku do piątku w godzinach od 8.15 do 20.00.
Więcej informacji na stronie https://brpd.gov.pl/telefon-zaufania

 

Zaglądaj też na naszego Bloga, będziemy tutaj przybliżali kolejne zagadnienia (nie tylko Cyberprzemoc), dotyczące bezpieczeństwa w sieci: https://skynet.net.pl/category/blog/

 

 

Źródła i bibliografia:

• NASK
• Bąk A., (2016), Korzystanie z urządzeń mobilnych przez małe dzieci w Polsce.
  Wyniki badania ilościowego, Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę.
• Bochenek M., Lange R. (red.), (2019), Nastolatki 3.0. Raport z ogólnopolskiego
  badania uczniów, Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy.
• Borkowska A., Witkowska M., (2017), Media społecznościowe w szkole,
  Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy
• Hinduja S., Patchin J.W., (2019), Cyberbullying Identification, Prevention, and
  Response, Cyberbullying Research Center
• Lange R. (2019), Rodzice Nastolatków 3.0. Raport z ogólnopolskiego badania społecznego, Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy, 2019
• Office For Internet Safety, (2008), Get With It! A Guide To Cyberbullying,
  Brunswick Press ltd.
• Podlewska J., (2009), Odpowiedzialność prawna za cyberprzemoc
  w stosunku do nieletnich, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”,
• Pyżalski J., (2009), Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Gdańsk:
  Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne.
• Pyżalski J., (2012), Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków: oficyna Wydawnicza „Impuls”.
• Wojtasik Ł. (red.), (2009), Jak reagować na cyberprzemoc. Poradnik dla szkół, Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę